Contextualização para a Compreensão do Processo de Compilação do Dicionário Monolingue Nyungwe

Bzwakucitika Bzwakudziwisira Mafambidwe yentse ya Makondzedwe ya Gwangwa la nciNyungwe

Autores

Palavras-chave:

língua nyungwe, língua oral, dicionário monolingue nyungwe, Tete, Moçambique

Resumo

Nyungwe é uma das línguas bantu, da Família Níger-Congo, Grupo Ntsenga-Sena, situada no grande Vale do Zambeze, em Tete - Moçambique. Assemelha-se a sena, nyanja e tawara. Este artigo intitula-se "Contextualização para a Compreensão do Processo de Compilação do Dicionário Monolingue Nyungwe (não Publicado)". Surge da necessidade de explicitar os mecanismos da elaboração do aludido dicionário por duas ordens de razão: i) pelo seu caráter pioneiro e ii) pela sua metodologia, também, ela, pioneira. Claramente, este dicionário monolingue funciona como documento identificativo desta língua. Desde logo, a questão central era como compilar um dicionário desta índole nestes contextos? Daí, que, a metodologia adaptada a uma língua oral, sem tradição escrita, fosse a de socorrer-se a um pouco de tudo: da interdisciplinaridade, dos fatos, da cultura, da história, da oralidade, do pouco escrito que existe em e sobre o nyungwe, das outras línguas, do senso comum, para fundamentar as hipóteses e os argumentos escolhidos na atribuição do(s) sentido(s) e/ou do(s) significado(s) de cada palavra e na capacidade desta se explicar a si própria. Os recorrentes ideofones jogaram esse papel metalinguístico, conjugados com fatos presentes e passados, com os corpora ora criados e com o apoio de informantes falantes nyungwes, permitiram a que se chegasse a um consenso de base sobre o significado ou sentido da palavra em causa. O estudo concluiu que esta metodologia não somente se aplica aos ideofones mas é extensível às palavras de uso comum ou outras do nyungwe. E, é provável que, no geral, a metodologia possa ser replicável a outras línguas africanas/ bantu, sobretudo as de Moçambique. O resultado da sua aplicação foi a produção de um dicionário com cerca de 400 páginas, o primeiro do género em nyungwe. Este é apenas o começo. Há que melhorá-lo. Há que haver outros congéneres.

***

Basali lincemeredwa "Bzwakucitika Bzwakudziwisira Mafambidwe yentse ya Makondzedwe ya Gwangwa la ciNyungwe cokha cokha (likanati kudziwisidwa kuna Wanthu)". Lidacitiwa kuti liratize padeca mabasa yadawoneka pakukondza gwangwali na thangwe la bzwikulu bziwiri: i) na kuti bzwikanati kucitika na ii) na kutimbo macitiro yaceyo ngapswa pomwe. Ncadidiretu, gwangwali lirikuwoneka ninga cizindikiro ca cirewedweci cakusaya kudziwika kwene kwene. Yambe na yambe, mphicha ikulu ikhali bzwingacitike tani kukondza gwangwa la ntundu umweyu mumakhalidwe yamweya? Ndipopo, nsambo wamakondzedwe gwangwa lakuyenera cirewedwe cakulewalewa coka, cakusaya nsambo wakunemba nemba, ngwakuyenda uciluyira ciri centse: bzwisulo bzwentse, bzwakucitika, bzwamakhalidwe, bzwakale, bzwamafala yapamulomo na yale yadanembewa ncinyungwe ayayi yakufokotoza bzwacinyungwe, bzwamalewedwe yanango, bzwakudziwika na wentse, bzwentsebzwi kuti bzwidjimbikire ndzeru na bzwithumbudzulo bzwace bzwidasankhulidwa pakuthumbudzula cinirewa (ma)fala na cithandizo cafalalo kubzwithumbudzula lokha. Ntundu umweyu wamafala udathandiza pakulu mathumbudzulidwe ya mafala yanango na kuthandiziwa na bzwakucitika pale na pano, na bzwakukhonchedzedwa bzwacinyungwe na nthandizombo waadziwi cinyungwe, bzwidakwanisika kufika pam’bverano ubodzi wamathumbudzulidwe yamafala yalipoyo. Basali lidamalizira na kulewa kuti ndjira idasankhulidwayi iniyendesa kutali, infikisa kumafala mazindji ya cinyungwe. Ingafikisembo kucirewedwe cinango cacisendzi, maka maka ca kuMusambiki, ca mphicha ninga cinyungwe. Na kutewera ndjirayi, lidamangiwa gwangwa lamatsamba 400 ya mafala ya ncinyungwe ya kuthumbudzulidwa ncinyungwe. Bzwimwebzwi bzwikhanati kucitiwa. Nkhuyambiratumbo. Tsono bzwin’goderalini pamwepa. Bzwinfunika kumalizira bwino bwino. Bzwinfunikambo kuti awoneke winango wakuyenderera nayo mabasa ninga yamweya.

***

This article is entitled "Contextualization for Understanding the Process of Compiling the Monolingual Nyungwe Dictionary (unpublished)". It arises from the need to explain the mechanisms for the elaboration of the referred dictionary for two reasons: i) for its pioneer character and ii) for its methodology, which is also pioneer. Clearly, this monolingual dictionary functions as an identification document for this semi-known language. From the start, the central question was how to compile a dictionary of this nature in these contexts? Hence, the methodology adapted to an oral language, without written tradition, would be to grab a little bit of everything: interdisciplinarity, facts, culture, history, orality, the little writing that exists in and about nyungwe, other languages, common sense, to support the hypotheses and arguments chosen in the attribution of the sense and / or meaning of each word and in its ability to explain itself. The recurrent ideophones played this metalinguistic role, combined with present and past facts, with the corpora now created and with the support of Nyungwes speaking informants, allowed a basic consensus to be reached on the meaning or sense of the word in question. The study concluded that this methodology not only applies to ideophones but is extensible to words in common or other usage in nyungwe. And, it is likely that, in general, the methodology may be replicable to other African / Bantu languages, especially those fom Mozambique, under identical conditions as those of Nyungwe. The result of its application was the production of a dictionary with about 400 pages, the first of its kind in nyungwe. This is just the beginning. It needs to be improved. And many others as well are necessary.

Biografia do Autor

Sóstenes Rego, Não informada

Linguista, investigador, especialista em língua, cultura e literatura nyungwe, docente

Referências

Câmara, Crisófia C. F. Langa da (2018): Análise Minimalista das Extensões Verbais em Nyungwe. 285f.,Tese de Doutoramento. Faculdade de Letras e Ciências Sociais, Maputo, Universidade Eduardo Mondlane (UEM).

Ivanov, Valentin (2018): Some Considerations on Conceptualization of Time in Nyungwe (Bantu N43, Mozambique), 155f., Master's Thesis. Porto, Faculdade de Letras, Universidade do Porto, Porto.

Livingstone, David and Charles (1865): Narrative Expedition to the Zambesi and its Tributabies; and of the Discovery of the Lakes Shirwa and Nyassa. 1858—1804. London, John Murray, Albemarle Street.

MARTINS, M. (1991). Elementos da Língua Nyungwe. Lisboa: Editorial Além-mar.

Ngunga, Armindo e Patrício M. Martins (2012): Xihlamusarito xa Xichangana. Maputo, Centro de Estudos Africanos (CEA)/UEM.

Rego, Sóstenes Valente (2012): Descrição Sistémico-Funcional da Gramática do Modo Oracional das Orações em Nyungwe. 240f., Tese de Doutoramento. Lisboa, Faculdade de Letras, Universidade de Lisboa, Lisboa.

Neves, Marco. 'Palavras que o Português deu ao Mundo – Viagens por Sete Mares e 80 Línguas, 'in Ciberdúvidas da Língua Portuguesa, https://ciberduvidas.iscte-iul.pt/outros/diversidades/arigato-tem-origem-portuguesa/4336 [consultado em 07-02-2021] .

JESUS Film For Nyungwe (2016). Disponível em: https://ciberduvidas.iscte-iul.pt/outros/diversidades/arigato-tem-origem-portuguesa/4336 ou https://www.youtube.com/watch?v=8XDGY45I35Q Acesso em 07 fev. 2021.

Skhosana, Philemon Buti (2009): The Linguistic Relationship between Southern and Northern Ndebele. Tese de Doutoramento em Literatura apresentada na Faculty of Humanities, University of Pretória, Pretória.

Lema ou Entrada do Verbete: Disponível em: https://pt.wikipedia.org/wiki/Lema_(lingu%C3%ADstica). Acesso em: 10fev.2021.

Língua Umbundu. Disponível em: https://www.youtube.com/watch?v=WdABeeTsCNw Acesso em: 2 fev.2021.

Neves, Romeu (2007). Arte marcial japonesa (2). Disponível em: https://ciberduvidas.iscte-iul.pt/consultorio/perguntas/arte-marcial-japonesa-2/22357. Acesso em: 09 fev.2021.

Downloads

Publicado

01-10-2021

Como Citar

Rego, S. (2021). Contextualização para a Compreensão do Processo de Compilação do Dicionário Monolingue Nyungwe: Bzwakucitika Bzwakudziwisira Mafambidwe yentse ya Makondzedwe ya Gwangwa la nciNyungwe . NJINGA E SEPÉ: Revista Internacional De Culturas, Línguas Africanas E Brasileiras, 1(2), 54–76. Recuperado de https://revistas.unilab.edu.br/index.php/njingaesape/article/view/796

Edição

Seção

Seção I - Artigos inéditos e traduções/interpretações