Ọgbọ́n ìṣẹ̀dá àti àwòmọ́ afọ̀: ìlànà fún ìtúpalẹ̀ lítíréṣọ̀ alohùn Yorùbá

Sabedoria natural e o olhar de quem vê: um guia para analisar a literatura oral iorubá

Résumé

ÀṢAMỌ̀

Láti ibi ète ìṣẹ̀dá ni ìbẹ̀rẹ̀ ìgbéjáde ẹ̀yà lítíréṣọ̀ yòówù ti máa ń wáyé, èyí sì máa ń gba ìrònújinlẹ̀ àti ọgbọ́n àtinúdá oníṣẹ́-ọnà lítíréṣọ̀. Nígbà tí ìṣẹ̀dá lítíréṣọ̀ bá kalẹ̀ tán, ó ni àwọn àbùdá àti àwòmọ́ afọ̀ kan tí oníṣẹ́-ọnà lítíréṣọ̀ gbọdọ̀ dì mẹ́rù nínú ìgbéjáde ìpohùn tàbí ìṣèré rẹ̀. Ìdí ni pé àwọn àwòmọ́ afọ̀ yìí ni wọ́n máa ń jẹ́ àwòmọ́ ìdájọ́, èyí tí àwọn òǹwòran tàbí òǹgbọ́ máa ń lò gẹ̀gẹ̀ bí òṣùwọn tàbí òté láti ṣe ìdájọ́ irúfẹ́ ẹ̀yà ìpohùn kan tàbí apohùn kan pàtó. Onírúurú ète tí àwọn apohùn ń lò fún ìṣẹ̀dá ìpohùn ni a pè ní ‘ọgbọ́n ìṣẹ̀dá’, àwọn àbùdá tí ó sì jẹ́ àwòmọ́ ìdájọ́ ni a tọ́ka sí gẹ́gẹ́ bí ‘àwòmọ́ afọ̀’. Àwọn kókó-èrò méjì yìí ni ó dàbí òpó tí ó di lítíréṣọ̀ Yorùbá mú. Lámèétọ́ sì lè ṣe àmúlò wọn gẹ́gẹ́ bí tíọ́rì tàbí ìlànà tí yóó le ṣe àyẹ̀wò aáyan apohùn àti ìmúradè àwọn òǹwòran tàbí òǹgbọ́. A ṣe àmúlò ọ̀kan-ò-jọ̀kan àwọn ìpohùn Yorùbá bí oríkì, àlọ́, òwe, ewì àwíṣẹ, ewì ajẹmọ́fá àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ, fún ìtúpalẹ̀ àti àlàyé nínú iṣẹ́ yìí. A sì lo ìlànà fọ́múlà ìpohùn (oral formulaic approach) gẹ́gẹ́ bí ojúpọ̀nnà ìtúpalẹ̀. Iṣẹ́ yìí jẹ́ kí ó hàn pé ṣíṣe àwòpọ̀ ọgbọ́n ìṣẹ̀dá àti àwòmọ́ afọ̀ fún ìtúpalẹ̀ lítíréṣọ̀ alohùn yóó ṣe ìhújáde àwọn àwòmọ́ ajẹmẹ́wà ìpohùn Yorùbá àti ti Áfíríkà lápapọ̀.