Wumpfumumphatu wa XiChangana: wujondzi la mpimu wa mpfumawulu, wuhangalaki ni wutsemerisi la wona

Fonologia prosódica do xiChangana: Uma análise do tom, sua propagação e restrições

Autores

  • David Alberto Seth Langa Universidade Eduardo Mondlane-Moçambique & Universidade Federal de Minas Gerais-Brasil

Palavras-chave:

Fonologia prosódica, Propagação, xiChangana

Resumo

Nkatsakanyu: Tsalwa leli linkongoma kujondzisisa ntinvompfumu wa mpfalu wa xiChangana (S53), nalihiseka hi kukholwisa lesvaku mpfalu la ntivu matirhisela ya lirimi hi lona lihangalakaka kusukela ka ntlelo la ximatsi kuyafika ka la xinene ka XiChangana, kambe kuhangalaka loko ka tsemerisiwa mahlweni ka marito mahambanaka hi mpfalu ntsena. XiChangana i lirimi la xibantu lingani 5 wa maltwali (/a/, /e/, /i/, /o/ e /u/), kasi lawa makomile hinkwawu, handle ka ritwali lolandza la magamu lingaleha hi mpfumawulu ntsena. Hambilesvo, ka rito riyanakanyisi (cf. Sitoe, 1996; 2016; Langa, 2003; Nhampoca, 2018), kuhlwela ka ritwali kahambanisa marito. Hi kutirhisa ndlela ya wusenchi anga kuvutisela, kulerha mikhwepa ni kutiyanakanya, wujondzisisi likomba ku xiChangana xini mimpfalu yimbirhi, anga mpfalu wa kutlakuka ni mpfalu wa kuyehla. Mpfalu wotlakuka ungahangalaka uya ka rito lolandza riva ringama ka peletwana la kulandza la magamu ka xiga, ndzeni ka mfumu wa mpfalu lowu, kasi mpfalu loyehla alimaha lesvo. Kuhangalaka loko ka mpfalu wotlakuka kutsemelisiwa loko marito ya kona mahambana ni mpfalu ntsena. Wujondzisisi likomba nakona lesvaku ka XiChangana xa masikwana lawa, svitatisi svodqiveka ([obstr]), svokhumbana ([cont) kumbe svohumesa moya hi matlhelo ([ lat]) asvingheni ka wutsimbi la kuhangalaka ka mpfalu, kuhambana ni Beuchat (1961). Nakona, kuhambana ni XiKonde (cf. Liphola, 2010) ritwali la magamu ka riyendli la XiChangana lingakumeka ni mpfalu wotlakuka.

***

Resumo: O presente texto visa analisar a fonologia prosódica do XiChangana (S53), centrando-se em argumentar que o tom gramatical é o único que se expande da esquerda para a direita na língua, contudo o mesmo é bloqueado quando os constituintes apresentam tom lexical distintivo. XiChangana é uma língua bantu com um sistema de 5 vogais contrastivas (/a/, /e/, /i/, /o/ e /u/), sendo estas tipicamente breves, com a exceção da penúltima sílaba das palavras que tem vogal foneticamente longa. Contudo, em ideofones (cf. Sitoe, 1996; 2011; Langa, 2003; Nhampoca, 2018), a duração vocálica nesta posição é distintiva. Usando a entrevista, a consulta de documentos e a introspeção, os dados analisados do tom permitem concluir que esta língua tem 2 tons de nível, a saber, tom alto e tom baixo, podendo este ser lexical ou gramatical. O tom alto pode propagar-se para as moras seguintes até a penúltima sílaba, sendo que a sua propagação é bloqueada em palavras com o tom lexical contrastivo. A análise dos dados permitiu concluir também que no XiChangana actual, os traços fonológicos ([obstr], [cont], [lat]) das consoantes oclusivas, fricativas, laterais, vibrantes) não influenciam nos tons das palavras (cf. Beuchat (1961). Os dados do XiChangana sugerem que a vogal final do verbo no infinitivo ou flexionado pode ter tom alto, diferente do que acontece no ShiMakonde (cf. Liphola, 2010).

Biografia do Autor

David Alberto Seth Langa, Universidade Eduardo Mondlane-Moçambique & Universidade Federal de Minas Gerais-Brasil

Doutor em Linguística em 2012, docente e pesquisador da Universidade Eduardo Mondlane, em Moçambique. As suas áreas de pesquisa incluem Linguística Descritiva das Línguas Bantu, etnografia de comunicação e sociolinguística. Atualmente é professor visitante na Universidade Federal de Minas Gerais (UFMG)

Referências

Bernardo, Mauricio.2010. Análise do tom no Sintagma Nominal em Cinyungwe. In. Langa, Pércida (ed). 2010. Folha de Linguística e Literatura. No 16. Maputo: FLCS, Departamento de Linguística e Literatura. Pp15-19.

Beuchat, Cole. 1959. Tonomorphology of the Tsonga Noun. African Studies, 21. 3-4. PP 133-145.

Beuchat, Cole. 1961. The Qualificative and the Pronoun in Tsonga. African Studies, 20. 3. PP 175–193.

Beuchat, Cole. 1962. Additional Notes on The Tonomorphology of the Tsonga Noun. African Studies, 21. 3-4. PP 105-122.

Creissels, Denis.1998. Expansion and Retraction of High Tone Domains in Setswana. In. Larry, Hyman e Charles Kisseberth. (eds). 1998. Theoretical Aspects of Bantu Tone. Stanford: CSLI Publications. Pp 133-194.

Guthrie, Malcolm. 1967/71. Comparative Bantu: an introduction to the comparative linguistics and prehistory of the Bantu languages, 4 vols. Letchworth UK & Brookfield VT: Gregg International

Hyman, Larry. 1975. Phonology: Theory and Analysis. San Francisco: Holt, Rinehart and Winston.

Katamba, Francis. 1989. An Introduction to Phonology: Leaning About Language. London and New York: Longman.

Kenstowicz, Michael. 2020. Phonology and phonetics. In. Vossen, Rainer e Dimmendaal, Gerrit.The Oxford handbook of African Languages. Oxford: Oxford Press. Pp. 15-30.

Kisseberth, Charles e Odden, David. 2003. Tone. In. Derek, Nurse e Gérard, Philippson. The bantu languages. Family Series 4. Routledge: Routledge. Pp.59-70.

Langa, David e Nhampoca, Ezra. 2018. Análise fonológica e semântico-cognitiva dos ideofones do changana. LING. – Est. e Pesq., Catalão-GO, Número Especial. Pp. 35-66.

Langa, David. 2003. Ideofones em Changana. In. Ngunga, Armindo e Pereira, Inocêncio. (eds). 2003. Progressos na Investigação em Ciências Sociais e Humanas: Actas de Seminário de Investigação. Maputo: Imprensa Universitária. Pp 59-77.

Langa, David. 2013. Morfofonologia do Verbo em Changana. Maputo: Centro de Estudos Africanos.

Liphola, Marcelino.2001. Aspects of phonology and morphology of Shimakonde. Ohio: Ohio state University. Dissertation.

Liphola, Marcelino.2010. Propondo o encontro entre a fala e a escrita: da necessidade de inclusão do tom na ortografia padronizada de Shimakonde. In. Langa, Pércida (ed). Folha de Linguística e Literatura. No 16. Maputo: FLCS, Departamento de Linguística e Literatura. Pp 6-15.

Louw, Jacobus. 1983. Some Tone Rules of Tsonga. Afrika und übersee, Band LXVI. PP 13-24.

Meeussen, Achille Emiel. 1967. Bantu grammatical reconstructions. In: Africana linguistica III, p 79-121. Annalen van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, menselijke wetenschappen, n 61. Tervuren.

Meinhof, Carl. 1932. Introduction to the Phonology of the Bantu Languages. Berlim: Dretrich Reimer.

Nespor, M e Vogel, I. 1996. Prosodic Phonology. Dordretch: Foris.

Ngunga, Armindo e Faquir, Osvaldo. 2011.(eds). Padronização da Ortografia de Línguas Moçambicanas: Relatório do III Seminário. Maputo: Centro de Estudos Africanos (CEA).

Ngunga, Armindo. 2000. Phonology and Morphology of Ciyao Verbs. New York, Chicago, San Francisco, Toronto, London: Holt, Rinehart and Winston

Ngunga, Armindo. 2004. Introdução à Linguística Bantu. Maputo: Imprensa Universitária.

Ngunga, Armindo. 2014. Introdução à Linguística Bantu. 2ª edição. Maputo: Imprensa Universitária.

NGUNGA, Armindo; Manuel, Carlos; Langa, David; Machungo, Inês; Da Camara, Crisófia. (no prelo). Relatório do IV Seminário sobre a Padronização da Ortografia de Línguas Moçambicanas. Maputo: FLCS & CEA

Nhampoca, Ezra. 2018. Identidade categorial e função dos ideofones do Changana. (Tese de Doutorado). Florianópolis: Universidade Federal de Santa Catarina.

Philippson, Gerard. 1999. *HH and *HL Tone Patterns in Bemba and the Bemba Tone system. In. Hombert, Jean-Marie and Larry Hyman. (eds). 1999. Bantu Historical Linguistics: Theoretical and Empirical Perspectives. Stanford: CSLI Publications. Pp 395-441.

Sitoe, Bento. 1996. Dicionário Changana - Português. Maputo: Instituto Nacional do Desenvolvimento da Educação (INDE), Ministério da Educação.

Sitoe, Bento. 1999. Motivação semântica e sociocultural na organização das classes nominais - sua influência sobre a sintaxe: o caso do Changana. Maputo: FLCS, UEM [pp. 1–13].

Sitoe, Bento. 2011. Dicionário Changana-Português. Maputo: Texto Editores.

Sitoe, Bento; Armindo Ngunga. 2000. (eds.) Relatório do II Seminário Sobre a Padronização da Ortografia de Línguas Moçambicanas. Maputo: Núcleo de Estudo de Línguas Moçambicanas (NELIMO)/Centro de Estudos das Línguas Moçambicanas, Universidade Eduardo Mondlane.

Weiss, Helga. 1988. Fonética articulatória: Guia de exercícios. 3ª edição. Brasília: Summer Institute of Linguistics.

Zahar, Jorge. (ed). 1985. Dicionário de Linguística e Fonética. Rio de Janeiro: Tavares e Tristão.

Downloads

Publicado

30-12-2021

Como Citar

Langa, D. A. S. . (2021). Wumpfumumphatu wa XiChangana: wujondzi la mpimu wa mpfumawulu, wuhangalaki ni wutsemerisi la wona : Fonologia prosódica do xiChangana: Uma análise do tom, sua propagação e restrições. NJINGA E SEPÉ: Revista Internacional De Culturas, Línguas Africanas E Brasileiras, 1(Especial), 255–271. Recuperado de https://revistas.unilab.edu.br/index.php/njingaesape/article/view/828

Edição

Seção

Seção I - Artigos inéditos e traduções/interpretações